Patron

Henryk Sienkiewicz

pseudonim Litwos

Powieściopisarz, nowelista, dziennikarz, publicysta. Pierwszy polski laureat literackiej Nagrody Nobla, wielbiony przez pokolenia rodaków za budzenie poczucia narodowej wspólnoty i patriotycznego ducha. Urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, zmarł 15 listopada 1916 roku w Vevey w Szwajcarii.

Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej herbu Oszyk, wywodzącej się po mieczu z Tatarów osiadłych na Litwie. Jego rodzicami byli Józef Sienkiewicz (1813–1896) i Stefania z domu Cieciszowska (1820–1873). Wola Okrzejska w powiecie łukowskim należała do babki pisarza, Felicjany Cieciszowskiej.

Miał cztery siostry i brata. Rodzina przenosiła się kolejno do Grotek, Wygnanowa, Potkanny koło Przytyka, Grabowców i Wężyczyna, aby od 1861 roku osiąść na stałe w Warszawie.

Henryk Sienkiewicz w mundurze
Szkoły Głównej

Student

Od 1858 roku Sienkiewicz uczęszczał do kilku gimnazjów warszawskich, mieszkając na ogół nie z rodziną, lecz na stancji. W szkole interesował się historią i literaturą. Wielkie wrażenie wywarły na nim lektury Homera, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa. Najwyższe noty zbierał za przedmioty humanistyczne, do pozostałych się nie przykładał. W 1864 roku zdobył pierwszą nagrodę za szkolne wypracowanie „Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą”.

Trudne położenie finansowe rodziny sprawiło, że wcześnie musiał na siebie zarabiać między innymi jako guwerner. W tym charakterze w wieku dziewiętnastu lat trafił np. do domu Weyherów w Płońsku.
Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1866 roku zgodnie z wolą rodziców zapisał się na wydział medyczny Szkoły Głównej Warszawskiej. Szybko jednak przeniósł się na studia prawnicze. W końcu wybrał wydział filologiczno-historyczny, dzięki czemu gruntownie zaznajomił się ze staropolską literaturą i językiem.
Po zamknięciu przez władze carskie polskojęzycznej Szkoły Głównej kontynuował studia na rosyjskojęzycznym Uniwersytecie Warszawskim, który opuścił w 1870 roku bez przystąpienia do egzaminów końcowych.
Na czas studiów przypadają pierwsze próby literackie Sienkiewicza. W 1867 roku „Tygodnik Ilustrowany” nie przyjął do druku jego wierszowanej „Sielanki młodości”. Młody autor przerzucił się na prozę. Napisał swoją pierwszą powieść „Ofiara” (nie zachowała się), pracował też nad drugą, „Na marne” (wydrukowaną w 1872).

Dziennikarz

W latach 1869–1872 publikował artykuły krytyczne w „Przeglądzie Tygodniowym”; w następnych latach ugruntował swą pozycję w prasie warszawskiej jako utalentowany reporter i felietonista. W 1873 roku podjął współpracę z konserwatywną „Gazetą Polską”. Jego przenikliwe felietony ukazywały się w cyklach: „Bez tytułu” (1873) i „Chwila obecna” (1875) pod pseudonimem Litwos. Podobnie podpisywał cykl „Sprawy bieżące” (1874–1875) w dwutygodniku „Niwa” (1874–1878), gdzie jako współwłaściciel redakcji prowadził dział literacki. Do „Gazety Polskiej” wrócił „Wiadomościami bieżącymi” (1880–1881). Wiążąc się z zachowawczym pismem „Słowo” (1882–1887) – początkowo był nawet jego redaktorem naczelnym – stał się jednym z głównych przedstawicieli tzw. obozu neokonserwatywnego.

Reporter

Wielką popularność przyniosły mu relacje z dalekich wędrówek: „Listy z podróży do Ameryki” (1876–1878) oraz „Listy z Afryki” (1891–1892), szczególnie te pierwsze. Przynosiły obszerną relację o życiu amerykańskim z jego osiągnięciami, ale i zagrożeniami. Z wyczuciem szczegółu i nie bez humoru opowiadał Sienkiewicz o obyczajach ówczesnej Ameryki. Informował o polskim osadnictwie i jego znaczeniu.

„Szwendam się po świecie jak marek po piekle” – pisał o sobie. Przez 40 lat więcej czasu spędził w drodze aniżeli w domu, gdzie nie umiał usiedzieć. Włóczęgowskie pasje zaowocowały ogromem korespondencji, które publikował w krajowej prasie.

Podróżnik

Sienkiewicz niemal całe życie spędził na wędrówkach. W 1876 roku wyjechał przez Anglię do Ameryki Północnej. W 1878 roku wrócił do Europy. Zatrzymał się w Londynie, po czym przez rok przebywał w Paryżu. Odwiedził też Włochy.

Zapalony podróżnik, w 1886 roku wyprawił się przez Bukareszt i Warnę do Konstantynopola, Aten, Neapolu i Rzymu, a w 1888 – do Hiszpanii. Z końcem 1890 roku wyruszył na wyprawę myśliwską do Zanzibaru, co zaowocowało „Listami z Afryki”. Z polskich miejscowości szczególnie upodobał sobie Zakopane, chociaż ustawicznie narzekał na zbyt słotny tatrzański klimat.

W czasie tych wędrówek pracował nad nowelami i powieściami drukowanymi w całej krajowej prasie: warszawskiej, krakowskiej, lwowskiej i poznańskiej.

Nowelista

Twórczość literacką rozpoczął Sienkiewicz nowelami – napisał ich ponad czterdzieści. Posługiwał się różnymi formami: humoreską, gawędą, obrazkiem obyczajowym, pamiętnikiem. Jego pierwszy utwór, zatytułowany „Humoreski z teki Worszyłły”, składa się z dwóch opowiadań: „Nikt nie jest prorokiem między swymi” i „Dwie drogi” (1872–1873). Obok programowych haseł pozytywistycznych pojawia się w nich nuta patriotyczna, która stanowić będzie zresztą specyficzną cechę całej twórczości Sienkiewicza. Humoreski nacechowane są jeszcze retoryką i dydaktyzmem, ale pojawiają się     w nich elementy groteski, ujawniając satyryczny talent pisarza.

Powieściopisarz

Liryczny styl, umiejętność połączenia żywej i niejednokrotnie humorystycznej charakterystyki postaci z powściągliwym patosem stanowi jedną ze znamiennych cech dojrzałej prozy Sienkiewicza. Największą popularność przyniosła pisarzowi jego twórczość powieściowa, zwłaszcza proza historyczna. Pierwszym większym utworem Sienkiewicza jest opowieść z życia studenckiego „Na marne” (powstała 1869–1871, ogłoszona w 1872 roku w „Wieńcu”), opisująca atmosferę rozczarowania i kryzysu ideowego, w jakim młodzież polska znalazła się po klęsce powstania.

Jako manifest niezłomnego patriotyzmu przyjęli współcześni Trylogię  (poprzedzoną opowiadaniem historycznym „Niewola tatarska”, 1880). W „Słowie” w latach 1883–1886 pisarz opublikował w odcinkach „Ogniem i mieczem”, „Potop” i „Pana Wołodyjowskiego”.

„Ogniem i mieczem” (1883–1884, osobno 1884) jest powieścią historyczną z czasów wojen kozackich w połowie siedemnastego wieku. Entuzjastycznie przyjęta przez ogół czytelników, postawiła Sienkiewicza w rzędzie czołowych prozaików polskich. Obok rzeszy żarliwych entuzjastów znaleźli się jednak wpływowi przeciwnicy pisarza, którzy zarzucali prozaikowi tradycjonalizm i przeinaczenia historyczne, zwłaszcza brak lepiej zarysowanego tła społeczno-historycznego zbrojnych konfliktów na siedemnastowiecznej Ukrainie.

Podobnych zarzutów ustrzegł się „Potop” (1884–1886, osobno 1886), w którym Sienkiewicz ostro potępił samowolę magnaterii oraz podkreślał, że walka z najazdem szwedzkim miała charakter ogólnonarodowy, wyzwalając patriotyczne odruchy u prostego ludu.

W 1885 roku pisarz udał się w podróż do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy wydał ostatnią część cyklu –  „Pan  Wołodyjowski” (1887–1888). Akcję powieści rozgrywającej się w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego kończy zwycięstwo Sobieskiego nad Turkami pod Chocimiem. Autor zrezygnował tym razem z problematyki historiozoficznej i zwrócił się ku romansowi awanturniczo-obyczajowemu.

Marie jego życia

Jego życie osobiste nie układało się najlepiej. Miał trzy żony i jedną oficjalną narzeczoną (ciekawa sprawa – wszystkie te panie miały na imię Maria). Pierwsza – Kellerówna – zerwała narzeczeństwo, a potem została starą panną. Pierwsza żona – poznana w Wenecji we wrześniu 1879 panna Maria Szetkiewiczówna rodem z Litwy. 16 sierpnia 1881 wzięli ślub, 15 lipca 1882 przyszedł na świat pierworodny syn Henryk Józef, a 13 grudnia 1883 urodziła się córka Jadwiga. Żona chorowała na gruźlicę i mimo wyjazdu w 1884 na konsultacje lekarskie w okolice Monaco, później do Francji zmarła 19 października 1885 r. po czterech latach małżeństwa.

W 1893 w życiu prywatnym Sienkiewicza pojawiła się Maria Romanowska (Marynuszka), przybrana córka odeskiego bogacza Wołodkowicza (Sienkiewicz miał wtedy lat 47, a ona 19). Sienkiewicz wybrał się do Odessy na zaręczyny. Ślub odbył się 11 listopada 1893 roku, w niedługim czasie jednak panna młoda opuściła męża: w dwa tygodnie po ślubie uciekła do mamy, oskarżając Sienkiewicza o impotencję. Sienkiewicz uzyskał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa. Rozwiódł się z nią po trzech latach. Wśród opinii publicznej krążyły później niewybredne plotki, których autorstwo przypisuje się właśnie pani Wołodkiewicz. Sienkiewicz próbował się bronić portretując swoją drugą żonę i jej matkę w „Rodzinie Połanieckich” (1895). Była to jedna z najsłabszych jego powieści, nierówna artystycznie, z dyskusyjną tezą. Po jej ukazaniu się wielu krytyków przepowiadało autorowi koniec kariery pisarskiej. On jednak postanowił zakończyć okres związany z powieściami współczesnymi i powrócić do pisania powieści historycznych.

16 września1899 poznał Marię Radziejewską (24 lata). Przeżył płomienną, ale krótkotrwałą miłość.
Dopiero trzecie małżeństwo, które zawarł w wieku 58 lat (5 maja 1904) z 40- letnią Marią Babską, z cioteczną siostrzenicą, było szczęśliwsze. Panna młoda czekała na to 16 lat, bo zakochała się w pisarzu w wieku lat dwudziestu czterech. Już wiosną 1888 – oświadczył się jej, ale później zaręczyny zerwał (by po 16 latach pojąć ją za żonę).

Dwie pierwsze żony

Śmierć Henryka Sienkiewicza

Zmarł wieczorem 15 listopada 1916 na anewryzm serca w Vevey w Szwajcarii i został tam pochowany.
W 1924 roku, już w wolnej Polsce, prochy pisarza uroczyście sprowadzono do Polski i złożono w specjalnie przygotowanej krypcie i sarkofagu według projektu Konstantego Jakimowicza, w podziemiach katedry św. Jana.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer tak pisał o śmierci Henryka Sienkiewicza: „ Umarł największy człowiek w Polsce (…) Jakaż żałoba winna okrywać naród, który tej wolności pierwszym był siewcą(…) Komuż dzwonić będziecie wy, którzy nie dzwonicie na śmierć człowieka, co was duchem swoim jak na skrzydłach podniósł, uniósł nad ziemię mogił i krzyżów, łez i krwawej pamięci i podjął was pod tęczę waszej zamarłej nieprzebrzmiałej chwały? (…) Uczcijcie pamięć jego, jak bohaterów narodowych pamięć czcić należy- niech ten- który ma do tego prawo, dziennym rozkazem wezwie Polaków do żałoby po Henryku Sienkiewiczu”.

Kurier Warszawski informujący o śmierci Henryka Sienkiewicza

TWÓRCZOŚĆ

Nowele
• 1872 – „Humoreski z teki Worszyłły”
• 1875 – „Stary sługa”
• 1876 – „Hania”
• 1877 – „Selim Mirza”
• 1877 – „Szkice węglem”
• 1878 – „Komedia z pomyłek”
• 1878 – „Janko Muzykant”
• 1879 – „Przez stepy”
• 1880 – „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”
• 1880  – „Niewola tatarska”
• 1880 – „Za chlebem” – na jej podstawie powstało libretto do opery Konstantego Gorskiego
• 1880 – „Orso”
• 1881 – „W krainie złota”
• 1881 – „Latarnik”
• 1882 – „Bartek Zwycięzca”
• 1882 – „Jamioł”
• 1888 – „Ta trzecia”
• 1889 – „Sachem”
• 1889 – „Wspomnienie z Maripozy”
• 1892 – „Pójdźmy za Nim!”
• 1897 – „Na jasnym brzegu”

Powieści
• 1872 – „Na marne”
• Trylogia:
• 1884 – „Ogniem i mieczem”
• 1886 – „Potop”
• 1888 – „Pan Wołodyjowski”
• 1891 – „Bez dogmatu”
• 1894 – „Rodzina Połanieckich”
• 1896 – „Quo vadis”
• 1900 – „Krzyżacy”
• 1906 – „Na polu chwały”
• 1910 – „Wiry”
• 1912 – „W pustyni i w puszczy”
• 1914 – „Legiony”

Inne utwory
• 1879–1881 – „Na jedną kartę” (sztuka sceniczna)
• 1880 – „Listy z podróży do Ameryki” (reportaże)
• 1890 – „Listy z Afryki” (reportaże)
• 1900 – „Zagłoba swatem” (sztuka sceniczna)

Ekranizacje
• 1912 – „Quo vadis”, włoska ekranizacja, film niemy
• 1912 – „Krwawa dola”, na kanwie „Szkiców węglem”
• 1913 – „Obrona Częstochowy”, na kanwie „Potopu”
• 1915 – „Potop”, rosyjski film niemy
• 1921 – „Na jasnym brzegu”
• 1923 – „Bartek Zwycięzca”
• 1925 – „Quo vadis”, włoski film niemy
• 1930 – „Janko Muzykant”
• 1951 – „Quo vadis”
• 1956 – „Szkice węglem”
• 1960 – „Krzyżacy”
• 1962 – „Ogniem i mieczem” („Col ferro e col fuoco”), francusko-jugosłowiańsko-włoska ekranizacja „Ogniem i mieczem”
• 1967 – „Komedia z pomyłek”
• 1968 – „Pan Wołodyjowski”
• 1969 – „Przygody pana Michała”, serial telewizyjny na podstawie filmu
• 1973 – „W pustyni i w puszczy”
• 1974 – „W pustyni i w puszczy”, serial telewizyjny na podstawie filmu
• 1974 – „Potop”
• 1976 – „Latarnik”
• 1978 – „Rodzina Połanieckich”, serial telewizyjny
• 1983 – „Marynia”, na podstawie serialu „Rodzina Połanieckich”
• 1984 – „Hania”
• 1985 – „Quo vadis”, włoski serial telewizyjny
• 1999 – „Ogniem i mieczem”
• 1999 – „Ogniem i mieczem”, serial telewizyjny na podstawie filmu
• 2001 – „W pustyni i w puszczy”
• 2001 – „W pustyni i w puszczy”, serial telewizyjny na podstawie filmu
• 2001 – „Quo vadis”
• 2002 – „Quo vadis”, serial telewizyjny na podstawie filmu

Nagrody, odznaczenia, tytuły
• Kawaler Legii Honorowej (Francja)
• Członek zagraniczny Czeskiej i Serbskiej Akademii Nauk i Umiejętności
• 1896 – Członek korespondent Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu –  za osiągnięcia w dziedzinie psychologii i historii
• 1900 – Tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 1902 – Honorowe obywatelstwo miasta Lwowa oraz Medal miasta Lwowa
• 1916 – Nagroda Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznana przez Polską Akademię Umiejętności


Źródła:
J. Krzyżanowski, Działa Sienkiewicza. Bibliografia, Warszawa 1953
K. Przerwa- Tetmajer, Na śmierć Henryka Sienkiewicza, wyd. 1916
https://culture.pl/pl/artykul/sienkiewicz-zawod-reporter


Opracowała:
Iwona Gutowska